Disque pouco antes de facer cinco anos perdeu a súa sombra. Un día solleiro do mes de maio que o levaba seu pai collido da man ao colexio viu como só se reflectía no chan a sombra del e nada máis. Ficou algo sorprendido pero nese intre non lle deu maior importancia. Pode que sexa debido á inclinación dos raios do sol, pensou. Mais ao saír das aulas volveu pasar o mesmo. Nin pegada da sombra do meniño. Preocupado, ao chegar á casa comentouno coa nai. Como non vai ter sombra? Ti toleaches!, díxolle a muller, que collendo o neno da man saíu con el á rúa, onde puido comprobar que o seu home non se volvera tolo, que non mentía, xa que efectivamente o neno non tiña sombra.
De nada serviu ir a diferentes médicos, non houbo un que dese unha explicación crible. Tampouco foron quen de atopar explicación ao fenómeno, curandeiras e bruxos. Nunca se viran cun caso igual. Remataron por non darlle importancia pois o neno, polo demais, atopábase ben de saúde. Só se queixaba de vez en cando de que lle faltaba algo. Os psicólogos opinaban que era máis ben subxectivo, ao ver que non era coma os outros nenos, os cales ao saber da súa doenza, mofábanse del e comezaron a chamarlle, “Sensombra”.
Xurxo, que así se chamaba o rapaz sen sombra, foi medrando sen problemas, pero en chegando á adolescencia e ao tempo do crecemento, o seu carácter mudou completamente, e non só debido ao cambio hormonal. Considerábase diferente , e empezou a tratar os seus compañeiros e compañeiras coma seres inferiores, dándolle as costas a quen ata de agora foran as súas amizades. Comentaba que tiña poderes sobrenaturais e que un día destes, todas e todos se prostrarían de xeonllos diante del. Por suposto, ninguén lle facía caso, é máis, burlábanse del e tratábano coma se fose un louco.
Un día, que unha compañeira de aula veu cunha tremenda gripe, foi Xurxo e tocoulle a fronte. Ao momento desapareceulle a doenza. A noticia correu coma a pólvora, e a xente comezou a falar de milagre. O tolo de Xurxo curoulle a gripe a Sofía, con só tocarlle na fronte, comentábase na aldea e bisbarra. E algo diso había, pois, a partir de entón, doente que tocaba Xurxo, doente que sandaba, e se non sandaba de todo melloraba ou lle prolongaba a vida, sempre cunha aceptable calidade; mesmo chegou a curar cancros agresivos.
A súa fama chegou a todos os recunchos do mundo e viuse tan agoniado que un día decidiu liscar e agocharse nos altos cumes do Courel, onde pasou preto de dez anos en absoluta soidade. Tempo suficiente para recuperar a sombra. Unha mañá ao erguerse, eran mediados de agosto, viu con sorpresa por primeira vez na súa vida, o seu corpo reflectido no chan. Cos brincos que pegou case chega dun chimpo ao río Selmo. Por fin, el, que sandara a tanta xente, estaba curado e xa podía comezar unha nova vida. Non agardou un segundo e baixou do monte a todo correr ata chegar a Ferramulín, a aldea da que se atopaba máis preto naquel momento. Cando o viron chegar ninguén o coñecía do cambiado que estaba. Un veciño, ao saber quen era, arrincou con el a Visuña, a súa aldea natal. Familia e veciñanza non o podían crer. Pero era certo, regresara Xurxo, e por riba con sombra.
Medios de comunicación de todo o mundo fixéronse eco do suceso. Desta volta a noticia chegou aos oídos de Doyun Kyong, un prestixioso científico de Namyangju, cidade do norte de Corea do Sur. Nada máis saber do caso, colleu un voo e presentouse aos dous días en Visuña na casa de Xurxo. O profesor Doyun si coñecía un caso similar. Tratábase dunha muller filipina, Evelyn Panganiban , que durante dez anos careceu de sombra. Evelyn viviu na metade do século XVIII, e, durante ese tempo que careceu de sombra, fíxose famosa polas súas curacións. Evelyn non foi quen de resistir a presión a que foi sometida, pero non optou pola fuga coma Xurxo, cortouse as veas e morreu desangrada. Non chegou por tanto a recuperar a sombra.
Agora Xurxo atópase en Seul, onde traballa o profesor coreano. A idea do citado científico é ver se é quen de explicar este raro fenómeno, analizando escrupulosamente o organismo do courelés. Pode que algún día saibamos o misterio da perda e recuperación da sombra por parte de certos humanos e a súa transformación en milagrosos curandeiros. Mentres tanto non nos queda outra que agardar e procurar que non fiquen no esquecemento os casos de Evelyn e Xurxo.
Nada máis nas beiras das présas, medrando no asfalto, na ponte da confluencia. O intre sostense, sabedor do que fomos, explorando o que somos. Nin corrente anuladora, nin vento fero que rache o encontro. Nada pode romper o momento. No bico, sempre novo e de estrea, non existe nada máis.
Acabei de ler Carrusel de Berta Dávila pouco antes do comezo da pandemia, desexando mergullarme en máis libros da autora. No transcurso destes anos raros, por un motivo ou por outro, ou quizais porque a vida, tristemente, non chega para tantas lecturas, detiven ese anhelo. Até hai unha semana. E compenseino, ou iso quixen crer, mercando a un tempo Os seres queridos e Un elefante na sala de estar. Hoxe quero centrarme no primeiro.
Nuns días seguramente recibirei, coma boa parte das mulleres que temos fillxs, algunha mensaxe edulcorada felicitándome por ser nai, igual que me poderían felicitar por ter os ollos castaños ou por durmir boca abaixo. Nalgúns casos, gardarei silencio, noutros, intentando non resultar moi arisca, direi que non teño nada que celebrar. Sentireime, novamente, unha rara avis. Ou, quizais desta volta, non tanto, xa que o pouso deste libro acompaña, dalgunha maneira, ás disidentes.
Gústame que as novelas teñan a ousadía de abrir fiestras sobre tabiques moi ben cimentados, que amosen as fendas por onde se filtra a luz. Os seres queridos faino. E faino sen grandes sobresaltos, sen exceso de épica, sen pretender unha gran trama, mais reclamando o dereito a contar desde o outro lado, nomeando o que se oculta, a través da voz da súa protagonista. A crianza, a separación, a vida en parella, o aborto, os vínculos familiares ou as amizades son algúns dos elementos sobre os que se constrúe un relato verosímil, valente e cargado de afectos.
“Nunca experimentei o amor maternal porque non quero o meu fillo polo feito de ser súa nai, senón por quen é el; porque non me pertence, pertence ao mundo; porque non o instrúo nin o dirixo, apenas o acompaño, como el me acompaña a min. Levoume moito tempo descubrir que o vínculo entre o neno e eu non era necesariamente un imán ou unha maxia, aínda que pareza ser así para outras nais e, en concreto, para a maioría das nais da ficción. A descuberta foi reveladora: se o vínculo non era hipnótico e instantáneo, daquela podía, igual que fixera con calquera das outras persoas que amaba, construír o amor maternal, coma quen constrúe un tecido de punto e lle dá forma á súa primeira bufanda”.
A faixa branca do libro pon en letras maiúsculas XXXVIII PREMIO XERAIS DE NOVELA. Unha vez que a quitas a elegancia do espido supera calquera recoñecemento máis que merecido.
Cando era meniña, en canto fun quen de xuntar catro sílabas, o meu avó que sabía dos libros só aquilo que lle amosaran nos seus poucos días de escola, decidiu que todos os domingos serían 23 de abril. Había quen agardaba sempre a que fose a data do aniversario, Nadal ou reis para recibir un agasallo especial. Eu tiven a sorte de que aquel primeiro ano no que aprendín a ler, os domingos fosen os meus días favoritos da semana. Os venres, ao vir da escola, comezaba a medrar en min un furado famento non sei se na lingua, no bandullo ou no cerebro. Os sábados á anoitecida, o avó sentábame nos seus xeonllos e bisbábame no oído “mañá é o noso día” e xuntaba durante todo o mes aquelas pesetas para ir ao barbeiro, mercar unha rosca na praza e entrar naquela libraría que aínda abre as súas portas preto da igrexa de San Martiño, en Noia. A editorial daqueles primeiros tempos era Susaeta, cada libro ten aínda riscado en lápis o prezo, 375 pesetas. Aquelas primeiras caladas de lignina fixeron de min unha adicta sen precedentes, os libros foron espaciándose no tempo pero o mono tiraba de min, á pregunta: que che apetece para tal data? Eu sempre tiña na resposta un libro. E chegou Gloria Fuertes da man da avoa, O Barco de Vapor, un libro sobre as grandes exploracións e Shakespeare nunha edición deliciosa dunha libraría de vello. O único bo que tivo facer a comunión foi aquel diccionario enciclopédico unitomo e inmenso de Planeta de Agostini que me agasallaran. Moitas tardes de verán despois da praia teño mergullado de novo entre o salitre da pel e o remanso das súas páxinas. Sabes avó, hoxe aprendín doce palabras novas. E el sorría fachendoso. Sabíame présa dun vicio que el mesmo alimentara e cada certo tempo subministrábame a dose precisa para seguir enganchada. “Co tempo descubrirás que hai vicios que nos liberan” era o seu xeito de parafrasear a Sócrates, malia que el nunca soubera quen era este filósofo nin o que dixera.
Casualidades da lingua ou non, xa en latín temos unha mesma palabra para definir liberdade e libro -liber- e si, cando comezas a disfrutar da liberdade, a fame da mesma non se sacia nunca, coma esa fame lectora que nos leva de ler a escribir, creando mundos inimaxinables ou simplemente buscando refuxios antiaéreos nos que seguir existindo cando todo rompe, cando o caos o inunda todo.
Uns días despois de falecer o poeta, ocorrida o 22 de febreiro de 1939, José, o irmán que o acompañou ao exilio xunto coa nai, atopou no bolso do seu abrigo estes versos. Foron os derradeiros que escribiu, unha volta á infancia, a aqueles días azuis e soleados que esporearon os primeiros anos da súa vida na Sevilla de finais do XIX, onde nacera un 26 de xullo do ano 1875.
Ía tempo que non collía un libro de Machado, don Antonio, o da cinsa perpetua nas lapelas do traxe, que tan preocupada traía a Ana Ruíz, a súa nai; sempre tras del a quitarlle os restos do tabaco que se ían amoreando nas solapas ata formar costra. Hoxe arranxando un caixón da mesiña de noite, atopeime de todo, un auténtico amasillo: billetes usados de metro, recibos de compras, das que xa non queda nin rastro, anotacións sobre libros, casetes dos que nin sabía que existían, bolígrafos sen tinta… E no medio de toda esta mistura, “Campos de Castilla”. Collino na man e vin que se trataba dunha Edición de Cátedra de 1974. Comecei a ler poemas ao chou coma adoito facer cando leo poesía. Abro o libro por onde cadre e vou recitando en voz alta, saltándome follas e sen ningún criterio. Pois ben, sempre que penso en Machado vénseme á cabeza Collioure, a fermosa vila francesa onde pasou os últimos días — non chegaría a un mes— da súa vida, e onde repousan os seus restos desde aquel fatídico inverno do 39. Tamén esta tarde tiven esa lembranza.
Tiven a sorte de estar varias veces nesa vila francesa. De feito sempre que vou a Perpignan aproveito para facerlle unha visita e de paso entrar no camposanto e botar unha parolada co ilustre sevillano, ou se cadra sería máis correcto dicir, ilustre castelán. A primeira vez que fun, segundo estabamos entrando —ía coa familia— unha señora que portaba un ramo de flores ao oírnos falar galego, sen preguntarnos nada, díxonos algo así: “Suivez-moi. Je vais vous dire où se trouve la tombe.”. E alá nos levou.
Sería a primeira vez, despois volvería máis, ás veces coa intención de ir e mesmo unha vez sen querer. Tal foi o caso daquel mes de xullo de hai uns doce anos en que saín de Lugo de mañá cedo en compañía do meu fillo maior. Despois de parar a comer en Irún, pasamos a fronteira coa intención de chegar a Perpignan, todo máis tardar ás oito do serán. Inxenuos de nós. Por causas que agora non procede contar aquí, ás nove andabamos por Carcassonne. E iso non era o peor, en pouco máis dunha hora, se a cousa fora ben, estariamos no destino e esqueceriámonos do acaecido; un pequeno atraso de dúas horas, sen máis. Efectivamente pasadas as dez atopabámonos na entrada de Perpignan. Pero aquí comezaría o calvario. Os parentes que íamos visitar cambiaran de residencia, agora vivían na periferia de Perpignan. Veña preguntar, e dar voltas, voltas e voltas pola cidade. Por un cúmulo de malas interpretacións, que sería longo de contar, cando nos descoidamos estabamos en Collioure, e mira por onde, xusto enfronte do cemiterio; eran máis das doce da noite. Ao final chegamos ao destino pasada a unha, todos pendentes e preocupados polo que nos puidera pasar. Xa deran parte á Ertzaintza, por se sabían dun accidente entre Irún e Perpignan. Daquela había que activar o famoso Roaming, cousa que nós non fixeramos e en consecuencia estiveramos todo ese tempo, desde que sairamos de Irún, incomunicados, polo que nos foi imposible poñernos en contacto con eles.
Por suposto aquela noite non visitamos a D. Antonio, non eran horas, cousa que fixemos aos poucos días, claro está, pola mañá. Despois dariamos unha volta pola vila, incluso tomariamos o sol e un baño na praia, que está mesmo no centro e, obviamente, tampouco nos esqueceriamos de sacarlle unhas fotos a Collioure. Logo fomos comer a un restaurante e mentres degustabamos uns moules-frites ( mexillóns con patacas fritas) lembreime da dona da pensión Bougnol Quintana, onde paraban os Machado. Resulta que nunca baixaban comer os dous irmáns xuntos. Primeiro baixaba José e logo Antonio, ou ao revés, mais xamais xuntos. A anfitrioa estaba intrigada, ata que soubo que era porque só tiñan unha americana e non querían acudir ao xantar ou á cea sen ela.
