O fillo de Joaquín Echevarría, quen fora notario ilustre da vila, desde a idade temperá dos oito anos comezou a tocar o fagot. Algo que chamou moito a atención, pois era meirande ca el e un instrumento non habitual para un neno da súa idade. Resulta que un día o pai levouno a un concerto a Oviedo e o rapaz ficou abraiado co instrumento. Houbo que comprarllo e mandalo a clase para que comezase o seu aprendizaxe. Desde entón, Avelino, é o seu nome, empezou actuar, primeiro nos festivais do colexio e xa de maior onda o chamaban. Tiña bastante éxito, non polo ben que tocaba, que non había queixa, senón pola rareza do instrumento. Mais o que el desexaba era actuar un día nunha orquestra sinfónica. Os anos foron pasando e a oportunidade non chegaba ata que cumpridos os sesenta, apareceu pola vila unha sinfónica da antiga Unión Soviética. Chegada a hora do concerto, sentouse na primeira fila co fagot baixo o brazo. Ía xa rematar o concerto e o director convidouno a subir ao escenario. Que lle parece se tocamos a introdución ao “Lago dos cisnes”?, díxolle. Avelino, aínda que nunca a tocara, era tanto o desexo de subir ao escenario con tan ilustres músicos —xa dixen o soño da súa vida— que sen pensalo dúas veces, aceptou. Subiu ao estrado todo fachendoso e aos dez segundos de comezar a interpretación, entrou o fagot tocando algo parecido á Rianxeira. Os espectadores ficaron abraiados ante semellante dispendio de orixinalidade. Os aplausos finais superaron con creces as anteriores execucións. Contan que o compositor escocés James Dillon, un dos máximos representantes da corrente “Nova Complexidade”, ao ter coñecemento do concerto, fíxoo chamar. O que hai de certo niso, aínda hoxe, despois de cinco anos, non hai quen o poida asegurar con certeza. O que si se sabe é que ao cabo dun mes, Avelino e o seu fagot desapareceron da vila. Desde entón circulan pola mesma dúas versións enfrontadas: A daqueles que din que se marchou para O Caribe, para acabar de fundir a fortuna que lle deixou o ilustre notario Don Joaquín Echevarría, e os que din que forma parte dunha orquestra británica, apadriñado polo afamado compositor escocés.
Cando morra, se non me estourou o corazón de tanto amar á miña xente, seguro que cando me abran a tapa do peito e separen as costelas para trasplantar o órgano dos latexos atoparán a pegada indeleble da súa palabra, dos seus xestos, da súa fala.
Teño na memoria da pel, tatuados groliños de ensinanzas.
Nena, para enxertar hai que facelo antes da primavera, cando as árbores teñen aínda a saiva durmida, para que lles dea tempo a recompoñer a ferida. Aquela nena tiña só cinco anos, mais xa con tres ou catro ía da súa man inmensa, porque todos os avós son de mans inmensas, ao monte e logo de apañar o batume sentabamos sobre unha laxe, cos ollos pechados para recoñecer as aves polo seu canto, e cando os abriamos a recoñecelos polo seu voo ou polos saltiños entre o mato.
Para saber se o forno está quente, ten que a pedra virarse branca.
Temos que coidar da natureza se queremos que ela nos protexa a nós.
Nunca deixes que un home te manteña.
Estuda, viaxa, soña e loita polo que creas xusto. Lembra que malia que naciches en democracia a vida vira pronto, tolos sempre os houbo e xente aleitada no odio tamén.
Estas pílulas viñan a ti tiveses a idade que tiveses e no momento menos esperado, pero quedaron coma as espiñas dunha roseira, incrustadas na carne.
Pasamos fame e soubemos de escapados que o único delito que cometeran fora o de loitar polos seus, ser críticos ou creativos.
Dentro daquela humildade levaba con fachenda o oficio, pois sempre se creu da estirpe sagrada dos carpinteiros, que aprendera do pai e do avó. Escoitaches como fala a madeira?
Fuxía da escola porque o obrigaban a falar castelán, porque naquela casoupa pequecha, coas fiestras rotas, os pés descalzos, cheos de piollos e apertados non se estaba nada ao xeito. E porque fóra, sempre había mil aventuras por descubrir, mil cousas por facer, e el era armadanzas nato.
Co seu primeiro soldo na emigración a Huesca mercoulle un abrigo á nai e logo cos aforros fíxolle unha casa, ben a merecía, despois de criar sete fillos e vivir de alugueiro toda unha vida nunha vivenda de chan terreo e separada do gando por unha cortinaxe.
No tempo da vendima hai que apañar as uvas pola fresca, pero en días solleiros. E tinxir os dedos das cores do outono e recadar noces coma un esquío para triscalas no taller ao longo do ano.
Toda muller ten que saber empregar unha navalla.
No tempo da matanza só se pode sacrificar un animal por aldea e día, pois se se escoitan uns aos outros tómaselles o sangue.
Fai o ben e non mires a quen. Esta última, moitas afrontas lle ten granxeado coa avoa: “ pero home, agora que teñen cartos vailles cobrar as portas e as ventás que lles fixeches”. A resposta era sempre a mesma: “saben que me deben e saben onde vivo, mais se non queren pagar, diosllelosempreste para a botica”.
Morto o caudillo, comprometeuse cos ideais dunha Galiza nacionalista e internacionalista e concorreu ás mesmas nunha listaxe municipal. O día daquelas eleccións primeiras, o cura da parroquia sacouno fóra do colexio, amosoulle un revolver e díxolle que “hai cosas de las que es mejor no hablar y otras que no debes criticar”. Logo dunha pequena liorta e uns cantos golpes, polo ben e o descanso da muller, deixou a política.
Vía as corridas de touros só por ver se ese día había sorte e algún animal acometía a un tolo imprudente. E como lle gustaba escoitar cantar á Faraona, e eu con el, embelesados ollando a forza daquela muller sen pelos na lingua.
Naquela casa sementada de labras de madeira a cadela aleitaba uns gatiños orfos, as gatas baixaban pescar á seca e aprendiamos a ir ás mariolas antes incluso de saber nadar. Sempre había un prato quente para calquera que chegara pola porta, fose da etnia que fose, un tractor listo para quen o precisase ou unha vaca para prestar coa xugada.
Incitador desta voracidade bibliográfica que me asedia, os domingos eran días de festa. Cada domingo un libro. El que só cría no deus dos seus pais, detractor de todos os cregos, agás do seu amigo Xoanxo, acubillou contra si unha familia que desque el non está esgazou falta de fondo e forma.
Se algún día queres ser nai e o es, críao como quixeras que te criaran a ti.
E como a súa lembranza sempre me galopará no peito, hoxe, no que sería o seu 97 aniversario, rosca e viño doce, alimento de eternidade.
Sábeo quen treme de medo sen aparente motivo. Unha presenza ameazante que te abanea, que te invade para consumirte. Sábeo quen sofre perda, quen sofre terrible perda, quen de súpeto se ve privado de piar fundamental. Sábeo quen non atopa as bágoas cando as precisa, quen as encontra cando non as chama. Sábeo quen coñece fonda tristura indefinible que non é quen de sacudir. Sabe da dor quen a padece. Cadaquén ao seu encontro de xeito distinto.
Sábeo e coñece os danos un mesmo, os danos que provocan os cambios. Quen o sufriu sabe a que sabe a amargura, a desfeita imparable que nos elimina. Que abate e derruba partes de nós que non volverán. Quen se viu axitado por cruel violencia, sabe o que é afogar en día soleado. Sabe que cando un regresa desa terrible negrura, non o fai sendo quen era.
Ti sabes que o sei. Eu sei que o sabes. E abre o día e un vese empurrado a encetar un bolo, a abrir outro rego, a erguerse coa caída da folla. Un vese irremediablemente empurrado a sorrirlle a un mundo de navallas e caricias, de violencia e pétalos, de despedidas e esperanza.
Todos os días á tardiña ía buscar auga a aquela fonte. Ti agardabas por min, sentada a mollar os pés na pucharca que se formaba co que escorría dos canos revestidos de mofo que ás veces se mesturaba co xélido e cristalino fluído.
Despois collíate da man e marchabamos cara ao carballo, que era o noso agocho secreto, e alí xogabamos aos médicos. Por suposto, eu facía de doutor, porque naquela sociedade tan machista non se nos pasaba pola cabeza que unha nena puidese ser médica, como moito enfermeira. E claro, coller un garabullo e facer que me pinchabas, que gracia tiña?
Eu sentíame orgulloso da miña condición de curandeiro e debaixo daquela rebola era onde tiña lugar a consulta.
—Doutor dóeme a teta esquerda —dicíasme.
E comezaba a exploración, a miña man sobraba para tan incipiente peito. Lembro que me daba moito gusto; supoño que a ti tamén pois non dicías ren.
—Doutor dóeme a cona.
Baixábache as bragas e quedaba impresionado por aquela falta de apéndice e empezaba a tocarche naquel burato que para min era todo un misterio. Rematada a consulta receitábache algo, normalmente unha mestura de flores e herbas machucadas coas que tiñas que untarte para curar a dor. Despediámonos cun bico e ata o próximo día. Se acaso nos víamos pola aldea facíamos como se non nos coñecésemos.
Chegada a noite, comezaba a miña tortura. Tiña pesadelos onde morría e ía dereitamente ao inferno pois non me daba tempo a confesar o pecado mortal que viña de cometer. Pero como sempre temos a man algún mecanismo de defensa lembrábame que era doutor e. polo tanto si podía facer eses tocamentos, xa que eran para curar os males que che afectaban.
Un día, non me esquecerei, era unha tarde do mes de xuño, desas tardes fermosas de primavera, alí estabas coma sempre; repetimos o ritual de todos os días e cun bico despedinme de ti. Non podía imaxinar que sería a derradeira vez que nos iamos ver.
Non volvín saber de ti despois daquela tarde. Agardaba impaciente que apareceses, pero só había silencio e baleiro. Así pasaron os días, sen unha palabra, sen unha explicación. Non quería aceptar que xa non volvería verte. Pasei noites en vela, afogado en bágoas, negándome a crer que todo acabara.
Cando chegou a festa de San Xoán, pensei que sería unha boa ocasión para distraerme e divertirme. Foi alí onde, nun descanso, te vin collida da man del. Era un dos músicos de Os Alesandi, un famoso grupo moderno por aqueles anos, que tocaba esa noite. Chamábase Rodri, Piji, ou algo así. Non me importaba o seu nome, só o seu sorriso arrogante. Sentín un nó na gorxa e un puñal no peito. Non puiden soportalo. Deixei atrás o ruído, o lume e a xente, e corrín cara á casa, sen mirar atrás.
Foi o peor San Xoán da miña vida. Aínda hoxe cando o lembro sinto un arrepío que me percorre toda a espiña dorsal.
Miro todo. Retrato parte. Lonxe, preto. Onte ferida, hoxe bagaxe.
A miña fe sobrevive na proximidade, na nervadura da folla. No acto de asomarse á invisible presenza da molécula. Na fonda curiosidade que me esperta o que sendo non se reflicte.
Mais tremo tamén na liña, inalcanzable e non sempre definida, do horizonte. Na paisaxe latexante que aparece ao recuar, no retroceso necesario para relaxar a mirada, para habitala con outras perspectivas. No exercicio preciso para contemplar o conxunto dunha beleza tecedora de pontes que desde aquí non podo tocar. Pontes que me falan, ás costas, de quen xa non son, despois de atravesalas. Pontes que desde a distancia locen a maridanza extinguida do meu pronome a carón dun verbo asombroso. Nunha fugaz conxugación na que fun percorrido polas xemas da galaxia.
Sometidos non, de ningún xeito derrotados. Convencidos somos pola acollida do silencio. Negándose á capitulación, a fortaleza da escrita. O abrigo neste reduto de resistencia. Sermos aínda, no escenario ignorado polas olladas violentas. A carón do lume que non ameazan as présas. Nesta minoría necesaria, neste recanto apartado da rabia, que anhela terreos que lle acoutamos. Vixentes aquí, na raxeira do sorriso cómplice, que nos sostén ante a barbarie.
Por conseguinte, que hoxe teime o latexo en non someterse, en porfiar na utopía. Que insista a vida en contarse e descontarse, en diluírse plena, enfrontando días murchos, miradas exánimes. Rexeitando desde o alto os monstros que aganchan ávidos polos muros. Conspirando, malia todo, dan man da beleza, que traza en nós o esbozo dunha caricia salvadora. Dun aloumiño que agarda, se cadra na propia espiña.
