por Antonio Reigosa | Oct 24, 2017 | Autores/as, Creación, Literaria, Xeral
Se vou, como fago de cando en cando, desde a casa onde nacín ata a Castro de Zoñán, apenas un quilómetro de distancia, teño que elaborar un mapa mental e rotulalo cunha morea de nomes propios que identifican a contorna do camiño que teño que pisar. Saio da casa de Ambrosio, de Carreiras ou a do Caminero, que está cabo doutras (de Xan do Campo, de Cabanas, de Patricio) no lugariño do Campo, un dos once núcleos que conforman (a maioría deshabitados) Zoñán. E sigo a orde pola que van aparecendo a dereita e esquerda leiras, prados, sebes, valados… e digo Sucampo, O Carballiño, O Camichao, A Cova, A Areosa, A Zarralla, As Cárcuas (as largas e as curtas), As Valiñas, O Couteiro, A Antigua, O Castro de Riba, A Costa Vella, O Carballo do Rego para, unha vez que cruzo o rego que se apelida como a aldea, e que corre cara as casas de San Cristovo, chegar á Croa que é como se chama de seu a coroa do castro que quero visitar.
Se fixese a viaxe por outro camiño os nomes serían diferentes, e se andase todos os camiños do meu territorio da infancia xuntaría centos, pode que miles destes nomes e con eles rememoraría outros de propietarios, usos, orografía, arboredo … Canta riqueza a pesar de que esquezo os nomes propios particulares que se lles asignan a algunhas das parcelas por razóns de tipo familiar, de herdanza, de compra ou por outro motivo.Estes son os nomes da miña terra que é, coma todas, unha sucesión ininterrompida de microtopónimos.
Hai máis de 40 anos publicouse na colección O Moucho de Edicións Castrelos un libriño de Celso de Baión (Xosé Mª Álvarez Blázquez) con este título “Os nomes da terra”. Desde entón esta parte da onomástica que estuda os nomes de lugar avanzou ata o punto de que hoxe en día contamos con obras de mérito da autoría de consumados especialistas como o desaparecido Nicandro Ares, ou como Carlos Vázquez García, autor do monográfico “Toponimia do concello de Lugo”, de edición recente.
Na Xornada de Literatura de Tradición Oral, celebrada en Lugo o 21 de outubro, contamos coa presenza doutro recoñecido especialista, Gonzalo Navaza, que nos falou dunha parte deses nomes. “Toponimia e lendas”, un corpus inmenso derivado da intensa humanización, cando non dunha auténtica sacralización do noso territorio.
Haberá, por tanto, ocasión para que relator e asistentes poñamos na palestra topónimos vinculados ao imaxinario como poden ser aquí na provincia de Lugo os de Ponte de Gatín, Triacastela, Pena Roldán, Alegrín, Salto do Can … e tantos outros.
A lenda do Demo e o “gatín” que lle dá nome á ponte de Liber (Becerreá) é das máis coñecidas; a da orixe de Triacastela, “tira ca estela”, tamén. Se cadra non o son tanto a orixe de Pena Roldán, Os Vilares (Guitiriz), bautizado así por este heroe cando pasou en persoa por alí, ou a de Alegrín, areal de Suegos (O Vicedo), onde houbo vila agora asolagada por maldición divina.
En Saldanxe (A Pastoriza) hai un lugar que se chama Salto do Can. A nós díxonos Belén Chao, de Bretoña, que hai xa moito tempo houbo unha loita entre cans e lobos, e un dos cans deu un salto tan grande que saltou por enriba de todos os demais. Puidera ser! Por que non!
© Antonio Reigosa
por Antonio Reigosa | Oct 19, 2017 | Autores/as, Creación, Literaria, Xeral
Un días atrás o escritor Manuel Rivas dicía “A memoria non ten que ver co pasado, ten que ver co coñecemento”. Reflexión moi certeira e necesaria pois, incluídas as definicións ao uso que traen os dicionarios, soemos pensar que a memoria é tan só unha facultade que permite reter mentalmente cousas pasadas. Pero non; a memoria, verbalizada, reflicte a percepción que temos do universo.
Soe suceder que este vivir acelerado provoque que, sen decatarnos, esquezamos o son e a música de moitas desas palabras que foron e son arrolo no devir das nosas vidas, así que para tratar de coñecer, recuperar ou actualizar a memoria desas palabras preparamos a décima edición da Xornada de Literatura de Tradición Oral, a celebrar en Lugo o 21 de outubro e que leva por título “Palabras con memoria: topónimos, ditos, frases, nomes … con historia”
A tal fin convocamos a recoñecidas autoridades en toponimia, onomástica, lexicografía, fraseoloxía e incluso a falantes dalgunha xerga para evocar esa memoria, esa sabedoría que atesouran as palabras que, tanto se as usamos coma se non, están impresas no noso mapa emocional e son ADN da nosa biografía individual e colectiva. Boa parte do que sabemos está rexistrado aí, no disco duro da alma-espírito das palabras.
Porén, a pesar do moito esquecido, seguimos vivindo rodeados de nomes cos seus significados. Os nomes da terra, dos camiños, das plantas, das fontes e dos ríos, das covas e das pedras, dos ventos e das estrelas, das néboas, das montañas ou do mar son rastros que deixamos. Os nomes dos obxectos, os dos males que padecemos, os nosos propios nomes e apelidos, incluídos os alcumes, gardan historias que contar, nacidas unhas no lonxincuo esplendor das vellas culturas e outras no íntimo da casa, aldea ou rúa, con significados concretos, case secretos.
Onde se chama Pena da Moura, un supoñer, é seguro que hai un relato dun ser encantado chamado así, Moura, que reside ou residiu por alí e que, se temos curiosidade, pode contarnos das crenzas relixiosas dos nosos tataravós. Onde lle din Fonte do Encanto, hai ou houbo “encantados”, e onde Pena da Vella aínda hai recordo dunha muller anciá, seguramente referido á mesma divindade que lle presta o nome ao Arco da Vella.
Somos singulares porque cadaquén temos reservado en exclusiva un ou máis nomes. Sabemos onde andamos e vivimos, o lugar que ocupamos, porque pisamos territorios nomeados. Socializámonos compartindo unha lingua ou varias, ás veces un argot exclusivo dun gremio ou dun oficio; son moreas de palabras que ao pronuncialas ou escribilas revelan quen somos, que gustos temos e tamén que territorios pisamos.
Para rematar permítanme unha brincadeira. Trátase dun conto de ampla difusión. O protagonista é un mozo que vai estudar fóra. Cando regresa, xeralmente aos poucos días pois é de capacidades limitadas, ve ao pai traballando na eira cunha ferramenta.
O mozo pregúntalle ao pai: Papá, como se chama iso? O pai, incrédulo, responde: Xa non te acordas? Non! E di o pai: Ponlle o pé enriba dos dentes! O mozo faino e, en consecuencia, recibe o golpe contundente do mango contra o propio dentame.
Agora si; xa ten memoria, e dixo: Carallo, anciño, como me mancaches!
Un golpe de efecto simbólico para activar a memoria desas nosas palabras é o que pretendemos.
©Antonio Reigosa
por Antonio Reigosa | Abr 26, 2017 | Autores/as, Creación
Achégase o 1 de maio e a cuarta edición de Mondoñedo é poesía. Quen o podería sequera imaxinar o 1 de maio de 2014 cando comezaba esta aventura! Mondoñedo é poesía continúa adiante fundamentalmente por tres motivos. O primeiro, porque hai bos e boas poetas neste noso país. O segundo, porque a poesía gusta; non hai máis ca ver a alta asistencia de público a este e outros recitais poéticos. E a terceira, e non o digo só por chauvinismo, é que en Mondoñedo houbo e hai un sentir particular para idear, dicir e escoitar o verso.
Creo que foi Voltaire quen dixo que a poesía tiña o mérito de dicir máis que a prosa con menos palabras. Aínda que só fose por iso, xa saberíamos para que serve. Mais aínda hai moita xente que non entende para que pode ser útil a poesía se é que o é, dito isto desde unha concepción pragmática, a que máis abunda, da existencia humana.
Para min é útil e necesaria, dáme algunha das respostas que procuro. Pero tamén sei que estas respostas poden non ser convincentes nin concluíntes, que ten que haber outras, se cadra diferentes para cada persoa. O que importa é que cadaquén faga a pregunta e busque unha resposta.
Pero agora non vou falar eu senón poñerlle voz a Cunqueiro, que nisto, ninguén ousará discutilo, é autoridade incontestable.
Describe Cunqueiro nun artigo delicioso de hai uns 50 anos como el e outros poetas e xente de letras foron convidados a comer na casa de Barcelona dun galego orixinario de Ourense chamado Patricio Sánchez” e alcumado “El Divino Hojalatero”.
Este Patricio viviu en Lugo varios anos pois era funcionario do Estado e nesta cidade destacou, e así figura en El Progreso da época, pola habilidade que tiña para elaborar esculturas con folla de lata. Reciclaba latas de maneira que dunha de sardiñas acabadas de papar facía un paxaro ou unha bolboreta.
Pois ben, este home residía en Barcelona polos comezos da década dos 60 do século XX e ofreceu un banquete verdadeiramente pantagruélico ao que asistiron, ademais de Álvaro Cunqueiro, Manuel Casado Nieto e pode que tamén, non o teño confirmado, Vicente Risco.
Serviuse porco bravo da Serra dos Ancares, corzo en celo dos Alpes, faisáns do Languedoc, viños de Borgoña e do Ribeiro, queixos Camembert … Cunqueiro entretense en describir preparacións, presentación e a abundancia de cada prato, de maneira, di, que un que había alí abasteceu o corpo para toda unha coresma. Pero hoxe o que nos importa e o que afecta aos do gremio do verso cando asegura que nunca houbo outros poetas galegos tan ben alimentados para engadir que se sentían compensados pola fame que pasaran os trobadores medievais.
A poesía ao que parece, aínda que sexa de milenio en milenio, serve para que coman os que a crean. E tamén serve para algo máis. A aquela memorable lupanda asistía unha dama que a Cunqueiro lle debeu parecer inspiradora pois o noso Divino Vate confesa que aquel día foi quen de ver naquel preciso instante, e así poder anunciar aos comensais alí presentes, que pola claridade dos ollos daquela dama puido ver como subía a marea no Atlántico mar, a máis de mil quilómetros de distancia.
Que para que serve a poesía! Pois …
©Antonio Reigosa
por Antonio Reigosa | Mar 24, 2017 | Autores/as, Creación
Xosé Vizoso
O sábado, 25 de marzo, honramos como se merece a Xosé Vizoso en Mondoñedo. Preséntase unha publicación colectánea da súa obra, editada polo Servizo de Publicacións da Deputación, o concello mindoniense entrégalle os distintivos de Fillo Predilecto e arredor de 200 persoas procedentes de toda Galicia compartiremos co artista acto e mantel.
Na publicación, “Homenaxe a Xosé Vizoso. Fillo Predilecto de Mondoñedo”, colaboran case en cento de persoas con artigos que, amais dunha sinopse biográfica, analizan as diferentes facianas da súa ampla e excelente obra (ilustrador, escultor, cartelista, deseñador, escenógrafo, retratista, muralista …). Desde os primeiros pasos do pícaro que debuxaba cabalos na Fonte Vella ata o Vizoso con obra arrombada e encarpetada, que merece e debe ser coñecida, esparexida polo seu estudio de Brión. Completa o libro un coral capítulo de “agarimos”, 75 apertas en verso, en prosa ou debuxadas, asinadas por amigas e amigos do ancho mundo que Vizoso conquistou co seu sorriso.
O Castro, Sargadelos e o IGI saben da pericia deste moldeador de soños, do creador de formas que dedicou a súa vida profesional a colaborar na construción da ilusión ideada por Seoane e Díaz Pardo. Máis alá deste reduto da intelixencia estética do país, Vizoso iluminou libros, empapelou paredes con carteis inconfundibles, esculpiu e murou con fermosas imaxes as nosas vidas. Puxo en papel, tantas veces nun humilde pano de mesa, o xesto de ducias de rostros e deu vida a numerosos escenarios teatrais.
Antes de rematar este bosquexo apurado do noso artista, e de convidarvos ao acto de homenaxe, debo desvelar un segredo que explica o das mil mañas que se lle apoñen. O Vizoso que todos coñecedes, o artista refinado e elegante, o que desde diferentes propostas e soportes tratou de dotar a cada unha das obras nas que puxo a mente e as mans dunha singularidade ética e estética, o que contribuíu así á xestación dun repertorio icónico anovado para a arte galega, ten, cando menos, un segredo.
Cóntovos. En cada obra do Vizoso habita un ser do seu imaxinario particular; un ser creado e pintado por el. Pode ser un demachiño, un encanto, un trasno, un Velagullas, unha serea … unha criatura con aparencia inocente, camuflada nun ollo ou nunha flor, tras dunha folla ou dun crecho, e que nos espía desde dentro das súas obras sen que nós nos decatemos. Ese ser que nos observa, incluso pode que nos chisque o ollo, arquiva un montón de información sobre o incauto ou incauta e pásalla directamente, sen intermediarios, a Vizoso.
Grazas a esa estratexia, a eses dixomedíxomes que el pinta nas súas obras, é quen Vizoso de atender con tanto acerto os noso gustos cando deseña, debuxa, ilustra ou retrata! Ese é o seu truco, a verdadeira razón pola que nos ten entusiasmados! Coñece de antemán o que nos gusta e como a súa intención foi sempre a de ternos contentos e felices, faino e punto.
Gran artista e mellor xente este Vizoso!
©Antonio Reigosa
por Antonio Reigosa | Mar 16, 2017 | Autores/as, Creación
Celebro a iniciativa do meu concello de organizar este ano unha exposición para contribuír á visibilidade social das mulleres de antes e de agora. Desde as pioneiras Antonia Santos (1831), fotógrafa, Manuela Rey (1842- 1866), actriz, Mª de los Ángeles Vázquez (1877-1912), escritora, ata as aínda mozas Natalia Alonso, Tania Pérez e Ainara Rodríguez. Escolleron dez como poderían elixir varias ducias máis de nomes femininos dedicados á música, á literatura, ao ensino, á medicina, á hostalaría, á agricultura ou á gandería, á artesanía, ás artes escénicas … das que supoño que, de non ser ao longo do ano, cada 8 de marzo se irá facendo pública gabanza.
Hoxe vou reparar nunha destas mulleres da que pouco sei pero que a cada novo dato que se me ofrece, intúo, a biografía dunha rebelde. Falo de María de los Ángeles Vázquez que, segundo o polígrafo Benigno Teijeiro Martínez, naceu en Mondoñedo o ano 1877 e faleceu en Bos Aires o 29 de outubro de 1912, dato este que tomo dunha nota do crítico Armando Requeixo no seu facebook.
Do seu quefacer como xornalista e como escritora, sobre todo de poesía en castelán, dá conta Aurora Marco na entrada correspondente do seu “Dicionario de mulleres galegas”. Nos anos xuvenís escribiu nos xornais “La Voz Mindoniense”, “El Reparador”, “Diario de Mondoñedo” e “El Baluarte”, entre outros. Sendo moza viaxou por Galicia coa intención de contar as impresións nunha publicación, viviu algún tempo en Madrid para, a finais do XIX ou principios do XX, trasladarse a Bos Aires, onde residiu ata a morte.
En Arxentina estableceu relación cos Mancebo, de orixe mindoniense, e comezou a colaborar activamente en asociación galegas. Participou con Elvira Rawson de Dellepiane e outras mulleres nos movementos a prol do dereito de sufraxio feminino na Arxentina. Foi gran amiga da escritora Julia Hernando Ayala. En agosto de 1904 participa na fundación e formou parte da xunta directiva do Ateneo Rosalía de Castro de Bos Aires, colectivo que tiña, entre outros obxectivos “defender, alabar e promover o santo nome de Galicia” así como organizar actos para recadar fondos coa finalidade de erixirlle un mausoleo á escritora en Padrón. Formou parte da comisión de homenaxe a P. Veiga en Bos Aires en agosto de 1907 e participou noutras moitas actividades como organizadora ou oradora. Algúns dos seus discursos poden atoparse na prensa. Fundou e dirixiu a revista “Galicia” e é autora dunha publicación que se titula “Memorias de Mondoñedo” (1904) e do poemario en galego “Do noso lar” (1905).
A súa filla, a escritora e profesora Julieta Gómez Paz (Bos Aires1909-1995), nun artigo publicado na revista Galicia (nov.-dec., 1969), di que aínda que non se lles permitiu votar ás mulleres no Centro Gallego de Bos Aires ata o 25 de outubro de 1970 “o outorgamento de voto ás socias desta institución fai xustiza á muller na figura de María de los Ángeles Vázquez, primeira prosecretaria da comisión organizadora de 1907”.
Imos deixar aquí, por agora, as notas sobre esta mindoniense, pero non sen comentar o seguinte. A “Gaceta de Galicia”, diario santiagués do que foi correspondente, publica o 29 de abril de 1905 o seu poema “Lonxe” que comeza “Non m’esquezo adourada Galicia” e que remata “Aínda morta por ti vivirei”.
Esta declaración de amor intenso á terra nai en apenas 20 versos pode considerarse un himno. O poema foi musicado por Manuel Valverde e interpretado naqueles días e con notable éxito nunha velada celebrada no local social do Circulo Católicos de Obreros de Santiago polo cantante Cándido Pérez Deza, con acompañamento ao piano de Carmen Valverde e ao violín do compositor.
Queda moito por contar desta muller e moito máis aínda por descubrir. A min, e aquí xoga ao meu favor a licenza e o interese do escritor, gustaríame que a María de los Ángeles Vázquez, moza de 21 anos, natural de Mondoñedo, que fuxira da casa e que buscaban a nai e a policía da Coruña a principios de 1897 fose a nosa.
©Antonio Reigosa
