Din que ler é un xeito de viaxar sen saír do teu cuarto, ou baixo a sombra da figueira ou do carballo, onde adoitas refuxiarte nos días calorosos de verán. Foi o que eu fixen coa lectura do libro do meu amigo José Manuel Espiño Meilán, “El arte de caminar y el placer de sentir. Un paseo por el litoral del Teide”.
Durante uns días seguín os pasos de José Manuel e do espíritu do seu amigo e compañeiro por este litoral canario, sentindo como a brisa do Atlántico —ese mar que nos une— atravesando montañas e vales chegaba ata min. Unha viaxe compartida na que descubrín novas paisaxes, tamén emocións, que xa me pertencen.
O libro é máis ca un paseo: é unha cartografía detallada desta parte do leste da costa de Gran Canaria, onde o autor mestura percepcións sensoriais, lembranzas do pasado, referencias culturais, reflexións… Unha mirada respectuosa cara ao entorno cun claro compromiso ecoloxista. Non todo no camiño resulta grato. O relato móstranos como nas últimas décadas este litoral se viu degradado pola intervención humana, especialmente pola urbanización desmedida. Mais tamén hai espazos que experimentaron melloras: algúns recunchos e praias, antes lugares moi contaminados, agora gozan de moi boa saúde, mesmo orgullosos exhiben bandeira azul. Algo que demostra que cando as administracións teñen vontade de compromiso é posible tomar medidas eficaces para minimizar ou mesmo erradicar os impactos negativos provocados pola acción humana.
O caso de Melenara, exemplo de recuperación e dignificación do espazo público, pode servirnos de guía e esperanza. Onde hoxe hai paseo, árbores, esculturas no mar, hai corenta anos estaba saturado de chabolas, casetas precarias, construccións sobre a area que chegaban ao mesmo borde do mar; unha auténtica desfeita ecolóxica.
Acantilados, roques, covas, praias, lagoas… Todo isto percorrín da man de José Manuel, onde a súa mirada e a súa voz me foron guiando por sendeiros descoñecidos. Non camiñei só; fun acompañado por sentimentos e emocións que afloraban ante a presenza dalgún barranco, dalgunha fumarola, dalgunha especie vexetal ou animal autóctonas, transformando o meu camiñar en meditación, en pensamento e en reflexión.
A arte de camiñar e o pracer de sentir son universais e Espiño é quen de escribilos escoitando á terra antes de falar dela. O litoral do Teide pode estar moi afastado en quilómetros de Galicia, mais o que nos transmite este libro é todo o contrario. O camiñar por esta volcánica costa traspasa coordenadas porque no fondo fálanos dunha paisaxe interior que todos levamos pero poucas veces somos conscientes e non nos detemos a observala.
Ao rematar a lectura e polo tanto a viaxe, sentín unha conciencia máis nidia da beleza que nos ofrece a nosa nai natureza, tamén da súa fraxilidade. Fíxenme máis consciente, se cabe, da necesidade de protexer a terra, se queremos que os nosos netos poidan vivir nun mundo saudable, onde poidan camiñar non só por pracer, senón tamén por gratitude.
Erguinme cedo para dar un paseo pola fresca. O ceo, limpo coma un lenzo presto a ser pintado, anunciaba un día abafante, despois dunha semana de temperaturas máis suaves.
Acendín o móil para saber das novas. Chegoume con botar unha simple ollada e volver a metelo no bolso: Trump ameazando con máis aranceis se Sánchez non chega ao 5% de gasto militar; a lei de amnistia volvendo ao foco tras a decisión do Constitucional; a inflación que repunta… E se isto fose pouco, outra nova onda de calor que se achega este sábado, con temperaturas superiores aos 42º.
Tras dar a volta habitual—un percorrido circular de preto de tres quilómetros—, aproveitei para mercar unha bolsa de cubiños de xeo e o pan do día. Logo, cun libro baixo o brazo, “El arte de caminar y el placer de sentir” dun amigo de Gran Canaria, que convida a camiñar polo litoral do Telde, marchei para “A Cortiña” e , alí, baixo da miña figueira preferida, dispúxenme a ler.
Apenas comezara a ler o capítulo referente á costa urbanizada: “Nos encontramos a mitad del recorrido de los acantilados de Malpaso cuando un muro, construído hasta el borde del abismo, nos impide continuar nuestro periplo.”, un merlo pousou, xusto a meu carón, como se me coñecese de toda a vida.
—Bo día, amigo —dixo, botando unha ollada ao que lía—. Pódese saber que les?
Faleille do contido do libro, do camiñar pausado e contemplativo que propón. Confeseille de que xa que este verán non ía viaxar fisicamente o facía en espíritu. Así, mentres paseo polas páxinas, esquezo por un intre todas as calamidades deste mundo.
O merlo, abriu e pechou as ás, como un xesto de compadreo e seguiu falando:
—Esas calamidades que contas, veñen xa de moi lonxe, non si? Os vosos problemas repítense desde que o mundo é mundo: guerras, pobreza, soidade, fame, incomunicación…
—Tes razón —respondinlle—. Agora a xente fala máis coas máquinas que coas persoas.
O merlo, inclinou a cabeza, como asentindo.
—Nós, sen embargo non queremos saber nada deses trebellos que nos distraen do noso canto, que é falar coa mañá, coas árbores, co campo, co vento…
Seguiu a acusarnos de como destruíamos a natureza, botabamos abaixo os bosques, envenenabamos os ríos… Eu non tiña máis que darlle a razón en todo o que me contaba.
—E se facedes todo iso. Por que te estrañas de que vos falte alegría? A natureza e o mundo están para ser compartidos, nunca dominados —continuou a dicir, ollando cara ao ceo e asomando aos seus ollos unha pinga de nostalxia.
Quedei calado sen saber que responder. Sentín que a conversa estaba tocando ao seu fin e que lle chegara o intre de alzar o voo e procurar outros horizontes lonxe da miña voz. Así que lle preguntei se non perdía a esperanza nun mundo mellor. Necesitaba coñecer a súa visión por ver se me levantaba a moral. Contestoume:
—E logo non me sintes cantar todos os días? Se canto é que teño esperanza. Todas as mañás me ergo e fago sempre o mesmo malia que cada vez teña menos que me escoiten.
O merlo bicou a terra, pillou unha miñoca e, antes de botarse a voar, despediuse cun consello:
—Se queredes que o mundo cambie, só tedes que calar un pouco… e escoitar.
Quedei pensativo mirando para as pólas da figueira, das que comezaban asomar os primeios froitos. Así estiven un bo anaco ata que decidín retomar o libro: “La pared protege un parking dentro dun área hospitalaria, pero impide el paso libre por el litoral marino al que todo ciudadano tiene derecho…”
No mesmo trazo conviven un esquío morto no alcatrán e un barco de papel que procura a esperanza.
Mira ben. Un can ladra inferno. Un lobo ouvea desgraza. Escoita.
Ti termas da cegueira, sostela, elíxela. Eu digo franxa. De que serve. De nada.
No mesmo trazo no que se estende a escuridade dunha creba irreparable, eu ergo a chanta.
Xa sei. Ti dis xeopolítica e cres ter razón, eu proclamo torpemente vida. Cinguida, presa a un fío feble.
Madía leva, eu non sei. Váiseme a pinza, a pinza coa que ti sostés o xenocidio e a túa mirada inhumana. Que lle pode supor á túa piscina o sangue afastado dun neno asasinado.
No mesmo trazo ti, que estendes a sombra da morte. E eu, que pronuncio, aínda, inutilmente, Palestina.
Finais dos setenta, tras décadas de ditadura, novos tempos de liberdades e esperanzas nun futuro mellor, abríanse paso. Barcelona, unha cidade de alma cosmopolita, debido ao seu carácter portuario e á súa proximidade con Francia —baste lembrar as peregrinacións en autobuses de barceloneses e barcelonesas que acudían a Perpignan ver “El último tango en París” de Bernardo Bertolucci—, comezaba a consolidarse como epicentro de contracultura e modernidade.
As Ramblas e o Barrio Gótico como grupo de encontro de artistas, escritores e músicos; a revista Ajoblanco; salas como Zeleste de ambiente nocturno; teatro experimental que desafiaba as normas establecidas…, son exemplos da vida cultural desta cidade nos derradeiros anos do réxime e primeiros da democracia.
Pero ao lado destas manifestacións culturais e lúdicas, había unha sala mítica,”La Paloma”, fundada a principios do S.XX; unha sala de baile que sobrevivira a monarquías, republicas e ditaduras e que aínda conservaba un aire canalla, unha elegancia gastada mesturada co cheiro a Ducados e a perfume barato.
María, emigrante aos dezaseis anos da zona dos Ancares lugueses era unha das asiduas todos os sábados e algún que outro domingo e festivo. Traballaba de criada no barrio de Pedralbes para un empresario do mundo do espéctaculo. A muller era alemana e tiña dúas fillas, das que se tiña que facer cargo; unha delas, que chegaría a triunfar nos medios de comunicación, acabaría casando co fillo dunha famosa aristócrata.
Unha noite de sábado de María en “La Paloma” desenvolveríase máis ou menos como a continuación detallo.
María entra na sala como quen pisa un escenario. Para ela a noite non eran só unhas horas de diversión e xolda, era unha especie de combate, onde tiña que demostrar que aos seus corenta e pico anos (poucos, segundo ela; bastantes, segundo os coñecidos), seguía a ser a excelente bailadora, que sempre foi, e que nas festas de agosto cando regresaba á súa aldea de Cervantes, facía gala ante os mozos, que atónitos ficaban ollando para ela e a súa parella, mentres agardaban a súa quenda.
Como todos os sábados o local atópase a reventar. Tras pedir unha copa de cava, achégase a escoitar a orquestra e observar como a pista comeza a encherse de bailadoras e bailadores. Apura o líquido espumoso, a súa bebida preferida, e regresa a pedir outra copa. É o ritual de sempre, dúas tomas para coller fórza e lanzarse ás fieras. Logo á medianoite, outras dúas copas serán as encargadas de proporcionarlle os folgos necesarios para rematar, esgotada, sobre ás tres da madrugada, camiño da súa casa de Hospitalet, no coche dalgún amigo ou na súa falta, nun taxi.
Xa temos a María na pista bailando un tango cunha parella imaxinaria. Cando remata a peza, un tipo de bigote e camisa aberta ata o embigo, exhibindo unha gran cadea de ouro da Virxe do Carme, tócalle lixeiramente no ombreiro e dille:
—Bailamos.
Mírao de arriba a abaixo. Era a primeira vez que ve esa cara. Crava os seus ollos nos del, ata facerlle baixar a vista. Un cheiro a “Varón Dandy” profana as súas pituitarias. Pero un baile non se lle rechaza a ninguén, así que acepta.
Mentres a orquestra interpreta o bolero “Bésame mucho”, comezan a xirar marcando o ritmo. Ben, marcando o ritmo é un dicir, porque o tipo de bigote, moi douto, moi douto no baile, non é. María, mentres tanto absorta nas súas cavilacións: que aquel home pisaba como se quixese plantar patacas na horta, que a cousa tiña traza de rematar co nocello tronzado, que Adolfo aínda non chegara — ese si que baila ben, arre demo!— e que se segue apretándoa así vai rematar por vomitar por el, incluida a “escudella” que vén de cear.
Cando a música para, María despídese con elegancia e busca refuxio en Adolfo, que naquel intre —bendita salvación— está entrando pola porta. Agora si lle vai prestar o baile. Con Adolfo pode xactarse do seu depurado estilo á hora de danzar. A pista de baile empeza a encherse de historias: miradas furtivas, parellas que se bican bailando unha cumbia, promesas pasaxeiras que morrerán co encendido das luces. E María e Adolfo, tal Apolo e Artemisa inmersos nunha danza divina como se todo o Olimpo estivese a contemplalos.
Ao final “La Paloma” era iso, un baile ben botado, unhas copas de cava e un tipo de bigote disposto a amargar a noite se non fose pola oportuna chegada de Adolfo.
Damián nunca oíra aquela palabra, “inspector”, ata que don Servando, o primeiro día despois de regresar das vacacións de semana Santa, lles anunciou:
—Imos ver, nenos. Dentro de poucos días visitaranos o señor Inspector, así que imos preparar ben unhas leccións porque vos vai facer unhas preguntas e tédelas que contestar, non ben, moi ben. Se a resposta non é a correcta, o máis seguro é que vos castigue.
—E a mellor mándanos ao cuarto das ratas, ou que D. Servando? —interviu Gonzalo, cun sorriso pícaro, mentres os demais se botaban a rir.
Pero a algarabía pouco durou; ao intre se extinguiu coa voz trona do mestre.
—Silencio! Que risas son esas! Pobres de vós que cando veña o señor Inspector e, alguén diga algo mal, vos botedes a rir, que xa vexo que vos fai gracia calquera cousa. Se iso sucede, vou ser eu quen vos castigue. E xa sabedes como mas gasto — interviu D. Servando despois de dar uns fortes golpes coa regra sobor da mesa.
Aquela mañá, Damián pasouna toda pensando no inspector. Como sería? Seguro que máis forte e máis alto có mestre. Tería tamén unha vara para pegarlles na palma da man se non sabían a lección? Por como acabara de falar, a ben seguro que ía ser máis serio do normal, máis ca el, e mira que el era serio. Debería, pois, ser moi aplicado, e ter moito coidado o día que os visitase ese home a quen D. Servando chamaba, señor Inspector.
Nada máis chegar á casa, preguntou aos pais que era un inspector.
—É unha especie de mestre que vén de Lugo para ver o que sabedes —respondeulle a nai.
—E logo vai vir á escola?—preguntou o pai, intrigado— Pois tes que estudar moito a ver se che dá unha recompensa.
— Da única recompensa que nos falou o mestre foi do castigo que Iamos ter se non contestabamos ben as súas preguntas —respondeu todo preocupado, Damián.
O asunto quedou así pero durante o tempo de espera pola chegada do inspector mudou de carácter e non houbo día que non preguntase ao seu pai ou á súa nai polo inspector: Que como era, se tería os ollos fríos como D. Servando, de que cor sería o seu traxe…
Mentres tanto na escola dedicaron todas as tardes a preparar unha serie de preguntas sobre xeografía, ciencias, temas patrióticos, aritmética, relixión… Posibles preguntas sobre as que lles preguntaría ao chou o inspector. Así que todos tíñanas que saber moi ben; sería o azar quen decidiría quen ía ter que responder.
Dez días de angustiosa espera, ata que chegou un mércores en que D. Servando, após o rezo de inicio e un canto patriótico, lles deu a nova:
—Ben, rapaces. Mañá vén, D. Miguel, o señor Inspector. A ver como vos portades. Espero que ben.
Aquela noite xa non puido durmir e ao día seguinte a nai tíñalle preparada a roupa dos domingos. Aquel día non ía ser un calquera. Ao chegar á escola xa estaban case todos os compañeiros á porta agardando polo mestre. Todos coa súa mellor roupa, ben lavadiños e ben peiteados, como se fosen á misa de Pascua.
Pasaría media hora, tempo que D. Servando aproveitou para darlles as últimas instrucións sobre como tiñan que portarse co inspector, cando Federico berrou:
—Aí vén! Aí vén!
Efectivamente a través da xanela viron como aparcaba un Simca 1000 e del baixaba un home alto e delgado cunha carteira na man.
D. Servando despois de mandar calar saíu a recibir ao temido visitante. Segundo entraron, erguéronse todos e a ao unísono saudaron:
—Buenos días, Señor Inspector. Como está usted?
—Buenos días niños. Sentaos, sentaos!
Houbo un silencio espeso. O mestre e o inspector puxeronse a falar en voz baixiña na tarima. Pouco despois, mandaron aos nenos a xogar.
—Por min que veña todos os días o inspector este —ía dicindo o fillo do xastre a quen non lle gustaba nada a escola.
—Si, si. Xa verás, xa! Dígocho eu que hai tres anos tamén nos visitou. Claro a maioría aínda estabades en párvulos. Agardade, agardade! —retrucoulle Marcelino, un dos veteranos.
Unha vez fóra e tras esculcar con coidado pola xanela de a carón da mesa do mestre e ver que o único que facían era mirar e pasarse uns papeis, puxéronse a xogar. Case unha hora na que se esqueceron do inspector e mesmo de que estaban na escola. A roupa dos domingos cando volveron entrar, máis ben parecía a de andar coas vacas.
E comezaron as preguntas. Na terceira, Damián quedou paralizado cando o inspector se dirixía a el e lle preguntaba:
—A ver, este niño de pelo rizo. Sabe decirme algo sobre el río Ebro? O corazón púxoselle nun puño, respirou fondo, ergueuse do pupitre e comezou a falar:
—El río Ebro nace en Fontibre, cerca de Reinosa, provincia de Santander, pasa por…
—Muy bien, muy bien.
Damián soltou o aire, aliviado. Ao sentarse case dá co seu corpo no chan. Quixeron escoitarse unhas leves risas pero a cara de D. Servando acalou a tentativa de insurrección.
—A ver, tú, el que está al final al lado de la ventana. Dinos algo de El Caudillo.
—Francisco Franco, Claudillo de.. —comezou a dicir, Pepe do Fogueteiro.
Unha onda de risas, desta volta non reprimidas, estalou na aula. O mestre golpeou na mesa. O inspector recriminou:
—Claudillo, no, bobo! Caudillo! Caudillo! No me estraña que tus compañeros se rían de ti.
—Perdón, D. Miguel. Francisco Franco, Caudillo de España por la gracia de Dios vino a este mundo para salvarnos de los rojos y de… —proseguiu co relato como se se tratase dunha ladaíña.
—Ahora si. Esto ya me gusta más — díxolle dándolle unha pequena caricia na caluga—. Pero tienes que tener cuidado para otra vez, no vayan a pensar que estás ofendiendo a nuestro Caudillo. Como dijiste que te llamabas?
—Me llamo Pepe, Señor Inspeutor.
Máis gargalladas.
—Vale, vale! Ya está bien! A ver si terminamos la fiesta en paz. Tú, como te llamas? Si, tú, el compañero de Pepe.
—Luís, señor Inspector. A su disposición para lo que precise.
O inspector axustou a postura.
—Luís. Vamos a ver, si tanta gracia te hizo lo que dijo tu compañero, háblame entonces del Misterio de la Santísima Trinidad.
—El Misterio de La Santísima Trinidad nos dice, nos dice. Ah!, si xa sei. Nos dice que en Dios hay tres personas Padre, Hijo…
—Muy bien, si no fuese por eso de “xa sei, xa sei”. Tú eres español, verdad? Pues tienes que hablar en cristiano, o sea, en castellano y no en ese dialecto de bárbaros. D. Servando tiene que tener más cuidado con estas cosas. No podemos permitir que nuestros pupilos utilicen estas palabras tan soeces, ni tan siquiera en el patio. Me comprende, verdad? Silencio absoluto. D. Miguel seguiu facendo outra serie de preguntas ata que chegou o remate da clase e se despediu de D. Servando e dos alumnos, despois de entoar a canción do día: “Por Dios, por la Patria y el Rey”. Estes erguéndose dos asentos, exclamaron a coro:
—Usted lo pase bien, D. Miguel. Que tenga buen día.
Damián cando se viu na rúa xa era outro, sentíase aliviado. O do señor Inspector —Inspeutor, dixo para si, botando un pequeno sorriso ao lembrarse do que dixera o seu colega Pepe— non era para tanto. E pensar que estivera semanas preocupado por aquel home. Tampouco foi como dixera o seu pai, a el que contestara ben á pregunta non lle deron ningunha recompensa. O que temo é á tarde: a ver que nos di D. Servando polas gargalladas que nos tiramos.
Cando chegou a casa, cantaruxando: “ Por Dios, por la patria y el Rey, lucharon nuestros padres. Por Dios, por la patria y el Rey, lucharemos nosotros también…”, preguntoulle a súa nai, nada máis velo entrar:
—Moi contento vés, Damián. Que tal che foi co inspector?
—Ben, moi ben. Boh! O inspector, o inspector, total é un mestre como D. Servando, máis alto, máis delgado e… máis feo. Iso si, no canto dunha vara de abeleira leva unha carteira tan grande coma el.
A súa nai, non tivo máis remedio que botarse a rir.
—Anda, vai lavar as mans e séntate a xantar, que hoxe prepareiche un caldo de verzas, dese que tanto che gusta.
Pascual, o fillo do taberneiro, foi o único da aldea que o viu marchar. Estaba á porta da tasca fumando, cando, ás once da mañá, hora na que o veciño adoitaba tomar o café con puntualidade británica, notou algo estraño. Xusto cando ía entrar para prepararllo, decatouse de que Xenaro, era así coma se chamaba, arrastrando unha maleta continuaba de largo sen tan sequera mirar para el nin saudalo. Estrañoulle o feito xa que era raro que saíra da aldea e menos cunha maleta de viaxe. Irá visitar os parentes de Santiago, pensou. Acabou de fumar e volveu para detrás da barra, quedaba aínda moita xornada por diante.
Pasaron os días e ninguén sabía nada del. Só o que Pascual lles contara daquela mañá en que o viu marchar. Na aldea tíñano coma unha persoa un tanto especial, un pouco rara. Era certo que falaba con todos os veciños cando se cruzaba con eles, pero o xusto, o suficiente para lle permitir levar unha vida solitaria e independente. A súa única rutina social consistía en tomar un café na tasca ás once da mañá e outro ás seis da tarde, sempre puntual. Dez minutos de conversa con Pascual e nada máis. Por iso, a súa ausencia apenas se notou e, co paso dos días, fóronse esquecendo del.
Xenaro era fillo dun médico moi apreciado polas xentes da bisbarra, completamente oposto ao seu fillo. Sociable e falangueiro, sempre estaba disposto a botar unha man a quen o necesitase. Se alguén precisaba dos seus servizos e non tiña recursos, non lle cobraba a consulta. Xenaro, acabou a carreira de dereito en Santiago, pero nunca exerceu de avogado nin se dedicou a outro oficio. A súa vida reducíase a dar longos paseos polos camiños e polo monte, ou a quedar na casa horas e horas lendo.
Á morte dos seus pais quedoulle unha boa fortuna coa que poder vivir o resto da vida sen traballar. O seu pai, como dixen, médico, e a súa nai profesora de Matemáticas no instituto de Melide, levaran unha vida sinxela e sen grandes gastos, deixándolle unha boa herdanza. Por outra parte, tampouco necesitaba moito, con ter para comer, para os cafés de mañá e tarde, e comprar de vez en cando un libro, xa lle chegaba. Gastaba o mínimo en roupa e outros caprichos e carecía de vicios.
Aquela mañá que Pascual o viu pasar por diante da taberna, Xenaro erguérase coma sempre ás sete da mañá. Despois de asearse e tomar o almorzo, soubo que aquel non ía ser un día calquera. Algo lle rondaba polo caletre desde ía uns días, e ao rematar de tomar o seu vaso de cola cao con galletas, foi consciente de que chegara o día, aos seus cincuenta e catro anos, de deixar a aldea de novo e saír polo mundo adiante. Preparou a maleta con só o imprescindible e ao aproximarse as once botouse a camiñar sen rumbo fixo. Tanto lle daba un destino como outro. Durmiría onde lle acaera mellor: hoxe nunha pensión, mañá nun pendello, pasado mañá ao ar libre.
Moitos meses antes de tomar esta decisión adicárase a memoriza todos os poemas de “Viaxe ao país dos ananos” de Celso Emilio Ferreiro, así coma a obra completa de “Cien años de soledad” de García Márquez. Inspirouse nos personaxes de Ray Bradbury en Fahrenheit 451, que, ao prohibirse os libros, decidiron aprender de memoria tantas obras como puideran para preservalas no futuro.
Porén, a motivación de Xenaro non era a mesma. Os libros aínda non estaban prohibidos, todo se andará. Quixo aprender estas dúas obras para, cando lle apetecese, recitalas e compartilas con quen quixese escoitalo.
E iso é o que fai agora. Chega a unha cidade, elixe un lugar axeitado e como os músicos ambulantes, pero sen guitarra nin acordeón levanta a voz. Deixa que os versos de Ferreiro e os capítulos de Márquez reverberen polas prazas, polas rúas ou calquera outro recuncho das vilas e cidades que visita.
O seu único recurso, unha lousa, onde todas as mañás ao erguerse escribe o programa da xornada, que comeza as once e remata sobre as oito da tarde, coas pausas para comer e descansar:
